Door Herman Dasselaar.

Zelfportret van Cornelis Pronk   (1691-1759)

Cornelis Pronk

Nu we een geheel vernieuwde ‘glossy cover’ om ons kwartaalblad hebben gekregen en er foto’s in kleur kunnen worden geplaatst, leek het mij wel toepasselijk om een bijzondere afbeelding van de Hammertoren onder de aandacht te brengen. Het betreft een aquarel uit 1732 van Cornelis Pronk. Naar mijn mening is het een van de mooiste oude afbeeldingen van ons oudste bouwwerk. De maker van dit kunstwerk is niemand minder dan Cornelis Pronk (1691-1759) en is te vinden  in de collectie van het prentenkabinet van het Rijksmuseum.

Cornelis Pronk was, in zijn tijd toen er nog geen fotografie bestond, een van de meest vooraanstaande en bekwaamste tekenaar van stads- en dorpsgezichten. Hij heeft ons een omvangrijk en prachtig oeuvre nagelaten. Wanneer hij ter plaatse in een schetsboek zijn motief had uitgetekend, werkte hij dit nadien uit in mooie prenten. Meestal waren dit gewassen pentekeningen. Bij uitzondering en in bijzondere gevallen maakte hij er een aquarel  (in kleur) van. Zo ook van onze toren. Blijkbaar sprak hem dit beeld van Den Ham zo aan dat hij het de moeite waard vond, om er deze prachtige aquarel van te maken. Een topstuk uit zijn oeuvre!

Cornelis Pronk was in 1732 samen met zijn vrienden  Abraham de Haen, ook een begenadigd tekenaar en  Andries Schoemaker op reis  door Overijssel. Deze laatste  was een linnenhandelaar uit Amsterdam en een verwoed verzamelaar van  tekeningen van kastelen en plaatsbeschrijvingen.  Zijn wortels  lagen in Almelo waar hij ook geboren is. Zijn huishoudster Geesje Arens reisde mee om voor de inwendige mens te zorgen. Ze trokken samen per koets door ons gewest om verschillende steden dorpen en buitenplaatsen vast te leggen. Deze drie heren beschikten over een behoorlijke historische bibliotheek aan boeken en gegevens, met een importantie om van te watertanden. De vele tochten die ze maakten waren goed voorbereid. En de vele honderden tekeningen die ze produceerden werden in een gezamenlijk tekeningenkabinet bewaard, welke werd beheerd door Abraham de Haen. Naar behoefte konden ze hieruit  kopieën maken voor de handel of verkoop. Ze kenden elkaar uit kringen van oudheidkundigen, tekenaars, dichters en schrijvers in Amsterdam.

De aquarel van het dorp Den Ham uit 1732. Gemaakt door Cornelis Pronk. Hij laat het “licht” in tegenstelling tot de werkelijkheid uit het noorden komen om zo de kerk met de toren in het volle licht te zetten.

Route

Op de route van Ommen naar Almelo doen ze op zondagmorgen 6 juli 1732, Den Ham aan. Cornelis Pronk maakt dan een tekening van Mennegeshave en één van het dorp Den Ham met de oude toren. Deze tekening gebruik hij later om de hierboven afgebeelde  aquarel te vervaardigen;  één van de mooiste en oudste aquarellen welke ooit van het dorp Den Ham gemaakt zijn. Dit deel van de avontuurlijke belevenissen van dit gezelschap treft u aan in het boek “Over de hobbelde en bobbelde heide”  met de verschillende tekeningen en beschrijvingen.

Aquarel

De foto van de aquarel, die ik indertijd van het origineel maakte, heb ik digitaal bewerkt. Door alle vervuiling en ongerechtigheden te verwijderen oogt het beeld weer “fris” . Zo zien we bij nadere bestudering drie personen en een (z.g. lange) hond afgebeeld. Gezien de exacte weergave van de oude toren met de toenmalige kerk met zijn steunberen mogen we aannemen dat ook de andere woonhuizen of boerterijen juist zijn weergegeven. Opvallend is dan dat de eindgevels houten topgevels bezitten, hier is dus sprake van  een wat meer Twentse bouwtrant. Je zou voor een Sallands dorp meer wolfseinden  verwachten. De opgaande gevels zijn van metselwerk in een houten vakwerk opgetrokken. Ook een bouwstijl die in Twente maar ook in Duitsland veelvuldig voorkomt. De daken zijn met stro of riet gedekt zoals overal gebruikelijk in die tijd.  Zichtbaar is het dichte houten hekwerk rond het kerkhof. Dit hekwerk was een bescherming tegen de loslopende varkens die er geen moeite mee hadden de overleden en begraven dorpsbewoners als een welkome afwisseling op hun voedsel aanbod te zien. Verder zien we bord rechts naast de ingang van het kerkhof, Misschien bedoeld voor bekendmakingen. Achter de kerk zien we dat toentertijd de Brink ook al met bomen was beplant.

Joseph Adolf Schmetterling

Hierboven zien we een afbeelding van een gewassen pen/potlood tekening die sterk overeenkomt en grote gelijkenis vertoont met onze aquarel. Deze prent wordt dan ook door sommigen toegeschreven aan Cornelis Pronk. Doch deze prent, ook aanwezig in het rijksprentenkabinet van het Rijksmuseum, is gemaakt door Joseph Adolf Schmetterling (1761-1828). Een Oostenrijker van geboorte die op 77 jarige leeftijd in Amsterdam overleed. Tijdens zijn leven  maakte hij tekeningen  van stads- en dorpsgezichten en kastelen. Naar alle waarschijnlijkheid is deze tekening een ‘kopie’ van dezelfde voorstelling en gemaakt met onze aquarel als voorbeeld. Het heeft er in ieder geval alle schijn van.

Op een aantal onderdelen wijkt de voorstelling af. Zo groeien er nu bomen rechts voor de toren en zijn de drie figuren niet aanwezig. Daarvoor in de plaats zien we een vrouw met kind die de (Grote-) straat oversteekt. Maar het zou ook heel goed kunnen zijn dat het een originele tekening van Cornelis Pronk is die door Joseph Schmetterling nadien is bewerkt en ‘opgepimt’ om hem beter verkoopbaar te maken. Bijzonder is wel, dat vaag maar wel duidelijk linksboven naast de toren spits, de datum 6 juli waar te nemen valt, wat er op zou kunnen wijzen dat Pronk dit geschreven heeft. Hij was nl die datum in Den Ham in het jaar 1732.

 Paul Peter  Hattinga-Verschure

De reis die in 1732 werd gemaakt door Cornelis Pronk en zijn vrienden werd door de Deventer kunstenaar Paul Peter Hattinga-Verschure in 2008 opnieuw gedaan en overal waar men vroeger halt hield om een prent te maken deed hij dat ook. Hierboven ziet u de aquarel die hij vanaf de zelfde plaats maakte in Den Ham aan de Grotestraat bijna 280 jaar later. In het boek: “Een wereld van verschil”, een tekenreis door Nederland in het spoor van Cornelis Pronk en Abraham de Haen, geeft hij een geïllustreerd reisverslag.  Op alle plaatsen waar zij hebben getekend  heeft hij in  2008 opnieuw een tekening gemaakt. De resultaten van zijn werk  zijn verschenen in de vorm van een historisch-topografische atlas. Zo zien we dat de bijzondere uitstraling van het dorp Den Ham door de eeuwen heen een bron van inspiratie is gebleken voor verschillende kunstenaars. Hopelijk zorgen de toekomstige generaties ervoor dat karakteristieke eigenschappen en de schoonheid van dit prachtige dorp niet verloren gaat.